Het laatste meesterwerk

De laatste anderhalf jaar van zijn leven werkt Mondriaan nog maar aan één schilderij: Victory Boogie Woogie. Wat begint met een paar lijnen mondt uit in een complex spel van maar liefst 574 kleurvlakjes.

Hij blijft maar schaven en experimenteren met de compositie en de invulling van de kleurvlakken. Een goede vriendin merkt later op dat er wel twaalf schilderijen onder het oppervlak van dit ene doek verborgen liggen. Mondriaan zegt daarover: ‘Het is niet belangrijk om veel schilderijen te maken, maar om dit ene schilderij goed te krijgen.’ Als iemand hem vraagt waarom hij niet gewoon aan een nieuw schilderij begint, zegt hij stellig: ‘Ik wil geen schilderijen. Ik wil dingen uitvinden.

Door al dat schaven mag het schilderslinnen natuurlijk niet kapotgaan. Daarom bevestigt hij stukjes gekleurde tape op het doek, of stukjes karton, met een punaise of een speld, of dekt hij grotere delen af met gekleurd karton. Zo kan hij zien wat voor effect een verandering van kleur en verhouding heeft op het geheel. Mondriaan vertrouwt hierbij volledig op zijn intuïtie. Zijn manier van schilderen is een soort improvisatie, zoals jazzmuzikanten tijdens optredens doen. Er is een bepaald kader – primaire kleuren, blokjes en lijnen – en daarbinnen kan hij naar hartenlust experimenteren.

De mensen om Mondriaan heen beginnen langzaam maar zeker in te zien dat dit schilderij weleens een meesterwerk kan worden. Bevriende kunstenaars, museumconservatoren en kunsthandelaren volgen de voortgang van het bijzondere schilderij met grote interesse. Meerdere keren verklaart Mondriaan voor vrienden het schilderij bijna af. Als ze later weer langskomen, heeft hij het echter opnieuw helemaal omgegooid. Alsof hij van voor af aan is begonnen. Er is maar een klein deel dat hij er in één keer heeft op gezet en daarna niet meer heeft gewijzigd. Een paar blauwe blokjes, rechts van het midden.

Op 23 januari 1944 is Mondriaan ziek, maar werkt wel aan het schilderij. Diezelfde avond nog begint hij aan een drastische revisie. Hij bedekt heel veel gekleurde vierkantjes met tape van een andere kleur en schildert sommige grotere vierkanten compleet over. Op 26 januari wordt hij doodziek aangetroffen in bed en naar het ziekenhuis gebracht. In de nacht van 31 januari op 1 februari overlijdt Mondriaan op 71-jarige leeftijd aan de gevolgen van een longontsteking. In de stad die hem zo inspireert, omringd door de kunst, de wolkenkrabbers, de geest van vernieuwing en de jazz. Victory Boogie Woogie blijft onvoltooid achter in het atelier. In zoekende staat, open voor nog heel veel nieuwe wendingen, precies zoals Mondriaan in het leven had gestaan.